İnsanlar günlük hayatlarında birbirleriyle farklı yollar aracılığıyla etkileşim içinde bulunurlar. Bu etkileşimleri, konuşma ve lisan olmak üzere iki farklı boyutta incelenebilir. Lisan, toplumsal olarak paylaşılan kurallar zincirinden oluşan ve bağlantı kurmamızı sağlayan bir kod sistemidir. Konuşma, sözel irtibat aracıdır ve lisan bilgilerini iletmek için sesi kullanır. Lisanı iletmek için bir araçtır.
Dil ve konuşmayla ilgili bozukluklar da birbirinden farklıdır. Bir kişi başkalarını anlamakta, fikirlerini paylaşmakta zahmet çekiyorsa bu, lisan bozukluğudur. Şayet bir kişi konuşma seslerini düzgün yahut akıcı söylem edemiyorsa, konuşması akıcı değilse ya da sesiyle sorunu varsa bukonuşma bozukluğudur.
Bir kişinin lisan bozukluğu olmayıp sadece konuşma bozukluğu da olabilir.
Dil ve konuşma bozuklukları, bir ortada görülebilir ya da birbirlerinden bağımsız ve farklı olarak ortaya çıkabilirler. Her iki durumda da bir Lisan ve Konuşma Terapisti tarafından yapılacak olan ölçüm, testler ve kıymetlendirme sonucunda çizilecek ve tekrar bu uzman kişi tarafından uygulanacak olan bir tedavi programı lisan ve konuşma bozukluklarını tedavi etmenin tek metodu olacaktır.
Çocuklarda lisanın kazanılmasını ve gelişimini etkileyen temel faktörler
Zihinsel pürüz: Dil ve konuşma gelişimini olumsuz etkileyen faktörlerin başında gelmektedir. Bilhassa obje devamlılığı (Bir obje yahut kişinin görme alanının dışına çıktığında bile tabiatta kaybolmadığının farkına varılması), kavramların anlaşılması üzere temel maharetlerin gelişimini geciktirebilmekte hatta engelleyebilmektedir.
Fiziksel bir yetersizlik: Yarık damak üzere bir sorunun mırıldanmayı engellemesi, hem lisan gelişimini hem de anne ve bebek ortasındaki irtibatın niteliğini bozabilmektedir.
Duyusal mani: Çok ileri derecede işitme kaybı ve görme manisi üzere birtakım duyusal kayıplar erken lisan ve bilişsel gelişim için değerli olan tecrübeleri engellemekte, koklama, tat alma ve dokunma algısına bağlı yetersizlikler ise çocuğu duyuların varlıklı kaynağından ve sonuç olarak bilgiden mahrum bırakmaktadır.
Duygusal mahzur: Çocuğun etrafını araştırma için ihtiyaç duyduğu itimat hissinin yetersizliği, toplumsal ve iletişimsel maharetlerin gelişimi için çok kıymetli olan anne-baba ve bebek ortasındaki bağlantıyı zedeleyici olabilmektedir.
Uyaran ve ikazım eksikliği: Eğer bebeğin etrafında ilgisini çeken uyaranlar yetersizse ya da yaşına uygun gelişimsel lisan girdileri yoksa gelişimi daha yavaş olabilmektedir. Örneğin kimi çocuklar birçok hoş oyuncağa karşın kendi hâllerine bırakıldıkları için kâfi ikazım alamamakta ve yetişkinlerin onlarla konuşmasına, oyun oynamasına ve kendilerine birtakım uyarıcılar vermesine ihtiyaç duymaktadırlar.
Sık hastalanma: Hastaneye yatırılma ve aileden ayrılma, üst teneffüs yolu enfeksiyonları vb. çocuğun işitmesini ve sonuç olarak birinci konuşma algısını ve lisan üretimini etkileyebilmektedir.
Gelişim etapları göz önüne alındığında bebekler;
9 aya kadar agulamıyorsa,
1 yaşına geldiği vakit birtakım komutları anlamıyorsa,
15 ay civarında 3-5 söz, 18 ay civarında yaklaşık olarak 10 söz üretemediyse,
24 ayda kolay seviyede yönergeleri yerine getiremiyorsa,
3 yaşında üç sözlü cümle kuramıyor, soru soramıyor, öbür çocuklarla irtibata geçemiyorsa,
4 yaşında yaklaşık 4-5 sözlü cümle kuramıyorsa,
5 yaşında kolay bir öyküyü anlatamıyorsa, söz dağarcığının gelişiminde sonluluk gösteriyorsa, gecikmiş konuşmadan bahsedilmelidir.
Ayrıca gecikmiş konuşmanın devamında görülen mümkün artikülasyon bozukluklarının (kişinin konuşma seslerini yanlış yahut eksik üretmesi) birinci sınıftaki akademik başarıyı nasıl etkilediği göz arkası edilmemelidir. Bu nedenle çocukların geç konuşması ile ilgili kimi yanlış inançların bu süreçte bir kenara bırakılıp lisan ve konuşma terapistlerinden yardım alınması en yanlışsız yaklaşımdır.
Akıcılık bozuklukları ise kekemelik ve süratli konuşma olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Akıcılık bozukluklarından en sık karşılaşılanı kekemeliktir. Kekemelik; konuşmanın ritminde, akışında, vurgularında, tizliğinde ve seslerin çıkarılışındaki bozukluktur. Okul öncesi ve okul çağı çocuklarında sıkça görülmektedir.
Dil ve konuşma gelişiminde gecikme olduğu düşünülen çocukların, kesinlikle ayrıntılı bir halde kıymetlendirilmesi gerekmektedir. Gecikmiş konuşmanın nedenleri kolay seviyede olabileceği üzere daha büyük sorunların de habercisi olabilmektedir. Bu durumda olağan bir çocuğun gösterdiği gelişimin bilinmesi son derece değerlidir.
Eğer çocuğunuzda lisan konuşma bozukluğu kuşkunuz varsa kesinlikle kapsamlı kıymetlendirme yapabilen (dil konuşma mahzuru heyet raporu verebilen) bir hastaneye gitmenizi öneririz.
Özgün lisan bozukluğu olan çocuklar, olağan işitme, olağan zekâ, yeterli duygusal münasebetler ve olağan artikülasyon maharetleri (konuşmaya yardımcı olan organların belirli bir hale girerek konuşma seslerini oluşturması) olmasına karşın yaşlarına uygun konuşmayı geliştiremezler. Gecikmiş konuşma ve özgün lisan bozukluğu görülen çocukların erken tanılanması ve uygun dil-konuşma terapisinin planlanması gerekmektedir.
Artikülasyon bozuklukları seslerin üretildiği artikülatör bölgelerdeki (ağız, lisan, dişler, yumuşak damak, dudaklar) anatomik-fizyolojik yetersizliklere, lisan, dudak ve dişlerde görülen yapısal farklılıklara, damak yarığı üzere yapısal anomalilere ve işitme pürüzüne ek olarak dizartri (konuşma ile ilgili kasların zayıflığı ya da çok gerginliği) üzere nörojenik (sinirsel) kaynaklı sorunlara bağlı olarak gelişebilir. Artikülasyon bozukluğu rastgele bir yetersizlik olmadan da görülebilir. Ayrıyeten zihinsel mahzur, ruhsal meseleler, otizm spektrum bozukluğu da artikülasyon bozukluğuna eşlik edebilir.
Artikülasyon bozukluğunun terapisinde çocuğa bilhassa ebeveynler tarafından hakikat model olunmadır. Çocuk sesleri yanlış ürettiğinde düzeltme yapılmaması gerekmektedir. Çünkü bunda başarılı olma bahtı da çok düşüktür. Yapılan sesletim yanılgıları aile fertleri ya da etraftakiler tarafından alay konusu edilmemelidir. Ya da çocukların yaptığı yanılgılar (örneğin “su” yerine “fu” dediğinde) aileler tarafından pekiştirilmemelidir. Bu durumda yapılması gereken uygun davranış, uygun model olmaktır. Yanılgılı üretilen sözcük gerçek bir halde söylenerek işitsel girdi sağlanmalıdır. Örneğin çocuk “Töpet taçtı.” dediğinde aileler “Evet köpek kaçtı.” biçiminde yanlışsız söylem etmelidir.
Gecikmiş konuşması olan çocuklar değerlendirilirken kıymetlendirme grubunda pediatri uzmanı, pediatrik nörolog, genetik uzmanı, KBB doktoru, odyolog, lisan ve konuşma terapisti, psikolog ve özel eğitim uzmanı yer almalıdır. Pediatri uzmanı tarafından fizik muayenesi, KBB tabibi ve odyolog tarafından işitme durumu ortaya konulmalıdır. Psikolog ve özel eğitim uzmanı tarafından da ruhsal ve davranış değerlendirmesi yapılmalıdır.
Eğer çocuğunuzda dil-konuşma bozukluğu kuşkunuz varsa kesinlikle kapsamlı kıymetlendirme yapabilen (dil konuşma manisi heyet raporu verebilen) bir hastaneye gitmenizi öneririz. Hastaneden alınan konuşma engelli heyet raporuna müteakip bağlı olduğunuz ilçe ulusal eğitim müdürlüğüne bağlı olan RAM’dan (rehberlik araştırma merkezi) alacağınız RAM raporu ile “Dil Konuşma Zahmeti Modülü” olan rehabilitasyon merkezlerinde eğitim hakkınızdan faydalanmanızı öneririz.
