Fonolojik farkındalık Sözcüğü oluşturan sesleri tanıma, ayırma, manipüle etme ve ortak seslerden oluşan sözcükleri fark etme vazifeleri ile ilgili bir marifettir. Fonolojik farkındalık maharetleri her lisanda benzeri ve varsayım edilebilir bir formda gelişim gösterir. Çocuklar öncelikle büyük ses ünitelerinin farkına varır ve vakitle daha küçük ses ünitelerine karşı hassas olmaya başlar; yani sözlerden hecelere ve hecelerden seslere gerçek bir farkındalık gelişimi mevcuttur. Birebir biçimde çocuklar sesleri manipüle etmeyi öğrenmeden evvel emsal ve farklı olan sesleri ayırt etmeyi öğrenir.
Fonolojik farkındalık misyonlarının (task) zorluk dereceleri birbirinden farklıdır. İki sözcüğün kafiyeli olup olmadığını anlamak kolay lakin verilen bir sözcük ile kafiyeli bir diğerini bulmak daha zordur. Misal olarak hangi sözcüğün başkalarından farklı olduğunu bulma misyonu hangi iki sözcüğün birebir sesle başladığını bulmaktan daha zordur.
Fonolojik farkındalık maharetleri okuma zahmetlerinin belirleyicisi olarak rol oynamaktadır. Araştırmalar okul öncesi devirdeki fonolojik farkındalık hünerinin okul periyodundaki okuma ve yazma tahsilinde ve akademik hayatta başarılı olmada en büyük tesire sahip olan yordayıcı olduğunu göstermektedir.
Ancak tıpkı vakitte okuma yazma öğretimi de fonolojik farkındalık hünerlerinin gelişmesinde tesirlidir. Fonolojik farkındalık hünerlerinin bir kısmı okuma yazmayı kolaylaştıran becerilerken, bir kısmı okuma yazma hünerleri sonrasında edinilen becerilerdir. Yani okuma-yazma hünerleri ve fonolojik farkındalık maharetleri çift taraflı olarak birbirine tesir eden durumlardır.
Araştırmalarca desteklenen fonolojik farkındalık marifetlerinin ve seviyesinin bu tesirleri göz önünde bulundurulduğunda; bireylerin fonolojik farkındalık seviyelerinin belirlenmesinin ve muhtaçlığı olan bireylere klinik ortamda müdahalede bulunulmasının bireylerin hem akademik hem de psiko-sosyal hayatlarını değerli seviyede etkileyeceği söylenebilir.
Bireylerin fonolojik farkındalık seviyelerinin belirlenebilmesi için ülkemizde uygulanan standart bir testin olmaması hem klinik ortamda hem de alanda yapılan araştırmalarda kıymetli bir eksikliğe neden olmaktadır. Yapılmış olan bu pilot çalışmanın hedefi bireylerin fonolojik farkındalık maharetlerinin ölçülmesini sağlayacak standart bir test geliştirmek için birinci adımı atmaktır.
Bu hedefle toplamda 18 alt testen oluşan bir fonolojik farkındalık testi (FFT) geliştirilmiştir. Bu alt testler:
Sözcük düzeyinde
-
Sözcük sayma
-
Sözcük atma
-
Sözcük kaynaştırma
-
Sözcük ayırma
Kafiye seviyesinde
-
Kafiye ayırt etme
-
Kafiye üretme
Hece seviyesinde
-
Hece sayma
-
Hece kaynaştırma
-
Hece bölme
-
Hece silme
Fonem düzeyinde
-
Fonem ayırt etme
-
Baştaki fonemi bulma
-
Sondaki fonemi bulma
-
Fonem kaynaştırma
-
Fonem bölme
-
Fonem silme
-
Fonem ekleme
-
Fonem yer değiştirme
Pilot çalışma yaşları 5-7 ortasında değişen toplam 40 (20 kız-20 erkek) iştirakçi ile yapılmıştır. Çalışmaya daha evvelce belirlenmiş rastgele bir nörolojik, ruhsal ya da yapısal bir sorunu olmayan iştirakçiler gönüllük aslına bağlı olarak sınıf ve anaokulu öğretmenleri tarafından rastgele seçilerek alınmıştır. Lisan ve konuşma bozukluğu olan yahut lisan ve konuşma alanına yönelik daha evvel terapi görmüş olan hadiseler çalışmaya dahil edilmemiştir. Pilot çalışma için bilgiler Muğla ilinin Köyceğiz ilçesinden toplanmıştır.
Bulgular:
Sözcük seviyesindeki fonolojik farkındalık marifetleri üzerine yapılan tahliller sonucu elde edilen sonuçlara nazaran;
Sözcük sayma, atma, kaynaştırma ve ayırma alanlarında yaş kümeleri karşılaştırıldığında bu maharetlerin yaşla hakikat orantılı olarak geliştiği gözlemlenmiştir. Her alanda 7 yaş gurubu başka yaş kümelerine nazaran daha âlâ bir performans sergilemiştir. 5 yaş kümesindeki iştirakçiler en düşük performansı sözcük atma alanında gerçekleştirirken; en uygun performansı sözcük kaynaştırma marifetinde göstermektedirler. 6 yaş kümesindeki iştirakçiler en düşük performansı çok küçük bir farkla sözcük sayma alanında daha yeterli olmak üzere sözcük atma ve sözcük sayma hünerlerinde göstermektedirler. Ayrıyeten bu yaş kümesinin bilhassa sözcük kaynaştırma alanında öteki maharetlere nazaran manalı derecede daha uygun bir performans sergiledikleri de gözlemlenmektedir. Bu durum 5 yaş kümesindeki iştirakçiler için de geçerlidir. 7 yaş kümesindeki iştirakçiler ise sözcük kaynaştırma ve ayırma hünerlerinde birebir derecede performans sergilemiştir. 7 yaş kümesindeki iştirakçilerin en düşük performansı sözcük sayma marifetinde gösterirken 5 yaş ve 6 yaş kümesindeki iştirakçiler en düşük performansı sözcük atma maharetinde göstermişlerdir.
Hece seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerleri üzerine yapılan tahliller sonucu elde edilen sonuçlara nazaran:
7 yaş kümesi hece seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerlerinde (hece sayma, hece silme-atma, hece kaynaştırma ve hece bölme) birbirine yakın oranda performans sergilemişlerdir. Hece kaynaştırma ve bölme hünerlerinde birebir düzeyde en yüksek performans sergilenirken; bu yaş gurubu en düşük performansı hece sayma hünerinde göstermiştir. Bu durum 6 yaş kümesindeki iştirakçiler için de geçerli iken 5 yaş kümesindeki iştirakçiler en düşük performansı hece silme hünerinde göstermişlerdir. 5 yaş kümesinin en âlâ performans sergilediği marifet küçük bir farkla hece bölme mahareti iken 6 yaş kümesinin en yüksek performansı sergilediği marifet hece kaynaştırma hüneridir. Hece seviyesindeki fonolojik farkındalık maharetlerine bakıldığında bu alandaki fonolojik farkındalık maharetinin de sözcük seviyesindeki fonolojik farkındalık hüneri üzere yaşla gerçek orantılı olarak geliştiği elde edilen sonuçlardan bir başkasıdır.
Fonem seviyesindeki fonolojik farkındalık marifetleri üzerine yapılan tahliller sonucu elde edilen sonuçlara nazaran;
-
Fonem ayırt etme
-
Baştaki fonemi bulma
-
Sondaki fonemi bulma
-
Fonem kaynaştırma
-
Fonem bölme
-
Fonem silme
-
Fonem ekleme
-
Fonem yer değiştirme
Alanlarında 7 yaş kümesinin en yüksek performansı sergilediği marifet küçük bir fark ile baştaki fonemi bulma hüneridir. Bu beceriyi sondaki fonemi bulma hüneri izlemektedir. 7 yaş kümesi fonem seviyesinde en düşük performansı fonem ayırma hünerinde göstermektedir. 6 yaş gurubundaki bireyler fonem seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerlerinde birbirine yakın performans sergilerken en yüksek performansı baştaki fonemi bulma; en düşük performansı ise fonem yer değiştirme maharetinde göstermişlerdir. 5 yaş kümesindeki bireyler ise en yüksek performansı manalı seviyede baştaki fonemi bulma marifetinde gösterirken en düşük performansı 6 yaş kümesinde olduğu üzere fonem yer değiştirme marifetinde göstermektedirler. Hece ve sözcük seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerleri ile karşılaştırıldığında fonem seviyesindeki fonolojik farkındalık marifetlerinin yaşla birlikte daha yüksek oranda artış gösterdiği göze çarpan sonuçlardan biridir. Bilhassa 5 yaş kümesindeki bireyler fonem seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerlerinde öbür yaş kümelerine nazaran kıymetli oranda daha düşük bir performans sergilemektedirler.
Kafiye seviyesindeki fonolojik farkındalık maharetleri üzerine yapılan tahliller sonucu elde edilen sonuçlara nazaran;
Kafiye ayırt etme hünerinde 7 yaş kümesindeki bireyler kafiye üretme hünerine nazaran daha yüksek bir performans sergilemişlerdir. Bu durum 6 ve 5 yaş kümesindeki bireylerin performanslarında da birebir formda gözlemlenmiştir. Kafiye üretme marifetinde 6 ve 5 yaş kümesindeki bireyler birebir formda performans stantlar iken kafiye üretme maharetinde 6 yaş kümesindeki bireyler 5 yaş kümesindeki bireylere gör kıymetli seviyede daha yüksek bir performans sergilemiştir. Genel olarak sonuçlara bakıldığında kafiye seviyesindeki fonolojik farkındalık hünerlerinin de öbür maharetler de olduğu üzere yaşla gerçek orantılı olarak geliştiği gözlemlenmektedir.
