Çocuklarda en sık karşılaştığımız lisan ve konuşma bozukluklarından biri, harf yahut harfleri söyleyememe durumu olarak bilinen sesletim bozukluğudur (örneğin köpek yerine töpet arı yerine ayı denilmesi). Terapi edilmediği vakitlerde yetişkinlikte de devam edebildiğini görmekteyiz. Çoğumuz etrafımızda “/r/” yahut “/s/-/z/” seslerini (yetişkin olmasına rağmen) söyleyemeyen bireylerle karşılaşmışızdır. Kesinlikle kulağımıza “o biraz peltek konuşur” üzere telaffuzlar çalınmıştır. Dahası halka mal olmuş, tanınmış birçok kişinin de birtakım sesleri söyleyemediğine şahitlik etmiş, hayranlıkla izleyip lakin çok sempatik oluyor diye içimizden geçirivermişizdir.
Yetişkinliğe kadar uzanan bu konuşma bozukluğunun kişinin hayatını nasıl etkilediğini fark etmemizi bir kenara bırakın, bilhassa çocuklara çok yakıştırırız. Tekraren duymuşuzdur ebeveynlere “ama çok tatlı konuşuyor bu annesi” diyen şirin teyzeleri, ilgili amcaları. Zira köpek yerine töpet, arı yerine ayı, masa yerine maşa diyen bir çocuk, cümbüş için fazlaca gereç verir. Zira tek bir harf bile mana karmaşasına yol açtığında, komik durumlar ortaya çıkabilir. Hayır evladım, ayı değil o arı arı !!!
Peki, nedir bu sesletim bozuklukları?
Sesletim, konuşurken kullandığımız organların sistemli ve ardışık hareketleriyle gerçekleştirdiği, belli bir lisana ilişkin konuşma seslerini gerçek söylem etme marifetidir. Konuşurken kullandığımız organlar; ağız boşluğu içerisinde yer alan yumuşak damak, küçük lisan, lisan, dişler, dudaklar ve çene üzere konuşma seslerini üretmemizi sağlayan organlardır. Bu organların birlikte gerçek hareketleri tamamlaması, yapıların yanlışsız pozisyonu alabilmesi, ses yolunun değişik biçimlerde açılması yahut kapanması sonucu sesler üretilir. Bu seslerin kimileri ünlü kimileri ünsüzdür. Örneğin /m/ sesini söyleyebilmek için kesinlikle dudaklarımızı kapatmamız gerekir. İsterseniz deneyin lakin başarılı olamayacaksınız. İşte tam da bu noktada sesletim bozukluğunun ne olduğunu daha âlâ anlatmış olacağız. Sesletim sorunları kişinin muhakkak sesleri yanlış üretmesinden yahut yapısal bir grup pürüzler sonucu belirli sesleri üretememesidir. Örneğin yarık damak dudak ile dünyaya gelen çocuklarda sesletim sorunları hayli sık görülmektedir.
Herhangi bir nedene bağlı olmaksızın yanlış öğrenilme sonucu görülebileceği üzere, yapısal meselelerden da kaynaklanıyor olabilir. Sesletim sorunu yaratabilecek nedenleri şöyle bir toparlayacak olursak; en önemli nedenler ortasında yarık dudak-damak ve ağız-yüz anomalileri, ortodontik anomaliler, işitme kaybı, zihin pürüzü, nörolojik kökenli bozukluklar (serebral palsi ve diğer) yer almaktadır.
Peki, çocuklarda pek sempatik olduğunu düşündüğümüz sesleri hakikat söyleyememe durumu ne vakte kadar tolere edilebilir? Çocuğun yaşına nazaran sesletebileceği sesler sıralanır. Burada en değerli faktör yaştır. 3 yaşında bir çocuğun geç edinilen “/r/” sesini söyleyememesi olağan iken baba, 7 yaşında mama üzere birinci sözcüklerin içerisinde yer alan ve erken edinilen /p/ , /b/ , /m/ seslerini söyleyememesi bir gecikmeyi düşündürür.
Sesletim bozukluğu, yalnızca harf söyleyememe değildir farklı kusur tipleri de sesletim bozuklukları içerisinde yer alır. Örneğin; bir ses yerine diğer bir ses kullanma (araba yerine ayaba),ses ekleme(tren yerine tiren), ses atlama (köpek yerine köpe), bozulma (saat yerine aat) üzere.
Dil ve konuşma bozuklukları içerisinde sesletim bozuklukları lisan ve konuşma terapistleri ortasında en başarılı olunan terapilerdendir. Çocuğunuzun terapiye başlama kararı ise; yaşına, başka gelişimsel özelliklerine, sesletim yanlışlarının çeşidine ve sürekliliğine nazaran değişir. Terapi sürecinde ekseriyetle gaye ses model olunur. Yeni sesin; işitsel, görsel, dokunsal ipuçlarıyla durumu öğretilir, söyleyemediği harfle/sesle ilgili amaç davranış fark ettirilir, tekrar antrenmanlarıyla pekiştirilir. Öğrenilen bu yeni ses günlük hayata aktarılır.
3 yaşına kadar çocuğun yetişkin konuşmasını taklit ederek hakikat sesi bulma yolunda yaptığı fonolojik denemeler (ses ekleme, ses atlama, bozulma) olağan kabul edilirken, 4 yaşına vardığında giderek azalması ve kaybolması beklenir. Aksi durumda, biz ebeveynler olarak ne yapmalıyız? Köpek yerine töpet diyor ise; gerçek sözcüğü tekrar ederek model olmalı, çocuğun gerçek sesi bulmaya çalışırken yaptığı yanlışlı üretimleri sempatik bulunarak pekiştirilmemelidir.
Çocukluktan başlayıp yetişkinliğe kadar uzanan bu sorun kişinin hayatını nasıl tesirler? Çocuğun gelişimsel sürecinde yaşadığı bu sorun, benlik algısını etkileyeceği üzere, toplumsal etrafında alay konusu haline gelmesine, hatta okul çağı devrinde okuryazarlık muvaffakiyetinin olumsuz etkilenmesine yol açar. Yetişkinlikte de devam etmesi durumunda, bazen kişinin iş hayatının, özel hayatının, bazen özgüveninin, bazen kişinin psikolojisinin olumsuz etkilenmesiyle karşılaşabiliriz. Çok alışılmış bir hakla; peltek bir birey spiker, öğretmen yahut konuşmaya dayalı bir meslek seçmek isteyebilir.
Tüm bu bilgiler ışığında; okul çağına gelmiş çocukların (ki daha evvel terapiye başvurmak doğrudur) sesletim bozukluklarının tabiatıyla düzelmesini beklemek gerçek değildir. Bir lisan ve konuşma terapistinden kıymetlendirme talep edilmelidir.
