EBEVEYN-ÇOCUK İLETİŞİMİ
Lisan yetersizliği olan çocuğa yöneltilen lisan konusunda kuşkular vardır. Lisan öğrenen çocukların ebeveynleri olağan olarak çocuk merkezli konuşma üslubunu kullanırlar. Bu da bir çok terapi programında edindirilmeye çalışılan lisandan sentaktik bütünlük açısından farklılık gösterir. Doğal ortamlarda çocuk merkezli konuşma biçimi sentaktik olarak tamamlanmış sözceleri içerirken, bunun tersine terapi programlarında kullanılan sözceler tamamlanmamıştır.
Dil yetersizliği olan çocuklar kendi linguistik düzeylerine nazaran farklı lisan tarzlarını anlamada farklılık gösterirler. Brown 1. düzeyinin başlangıcında olan çocuklar sentaktik açıdan daha çok semantik açıdan temel olarak özne+eylem ve eylem+nesne manaya usulünü kullanırlar. Buna ek olarak yetişkin kullanıcının azaltılmış bu formu kimi lisan yetersizliği olan çocuklarda 2li sözcük semantik bağlantıların üretimine yardımcı olur.
Çocuğun spontan konuşmada sözel marifetlerinin artması yetişkinin en az sözel yönergelerle birlikte yüksek düzeyde sözel geri bildirim sağlayarak kolaylaştırdığı vakit elde edilir. Yapılan birçok çalışma çocukların karşılıklı konuşma maharetlerinin çocuğun spontan konuşma hünerlerine uygun yetişkin davranışlarıyla arttırılabildiğini göstermektedir. Aşağıdaki yetişkin çocuk konuşması buna bir örnektir:
Ç Dün hayvanat bahçesine gittim.
E Ooo. Orası benim en sevdiğim cümbüş yeridir. En çok maymunları severim
Ç Yarın doğum günü partim var
E Ooo. Çok eğlenceli olacak. Doğum günün için ne istersin?
Ç Ben kovboy resmi çizdim
E Benekli bir atta kocaman bir kovboy.
Yukarıdaki örneklerde yetişkin çocuğun ilgisinin olduğu başlıkla ilgili fikirlerini söz etmekte ve daha fazla bilgi sağlaması için ipuçları vermekte ve karşılık için beklemektedir.
Sözel çıktının arttırılmasında tesirli yollardan biri de bekleme periyodik öğretimdir. Evvel çocuğun istediği pekiştireç için ‘ne istiyorsun ’ üzere sözel işarete cevap olarak sözel çıktı sağlanması çalışılır. Daha sonra çocuğun sözel ya da ses çıktısı oluşturması için beklenirken pekiştirece ulaşması engellenir. Basamaklı olarak çocuk yetişkinin sözel çıktısına gerek duymadan doğal ortamda oluşan bu uyarana cevap vermeyi öğrenir.
Dil kolaylaştırıcıları vazifelerini irtibat ortamlarında üstlenirler ve emelleri çocuğun öğrenmesi için gerekli fırsatları arttırmaya dönüşür.
Dil kolaylaştırıcı olarak ebeveyn, öğretmen ya da oburlarının kullanılması lisan ve konuşma terapistinin misyonunu azaltmaz. Lisan kolaylaştırıcı olmak için uygulamanın içinde olmak koşuldur. Vakit zaman ebeveyn daha tesirli bir lisan kolaylaştırıcısı olmak için davranış değiştirmede zorlansa da, lisan ve konuşma terapisti girdiyi dengeli ve standart bir formda sağlanmasını sürdürebilir. En düzgün sonuçlar öbür kolaylaştırıcıların rol yapma ve tenkitleri içeren sık, düzgün, yapılandırılmış çalışmalarla ilgili bilgi alındığında sağlanıldığı düşünülmektedir.
Ebeveyn ilgisiyle, aile üyelerin uygulama yaptığı aile merkezli ya da aile odaklı servislerin ortasında açık bir farklılık vardır. birtakım özel servisler aileleri doğal olarak daha süreksiz olarak tanırken aileler çocukların yaşantısında daimi olarak kabul edilmelidir. Bu yapılanma için lisan ve konuşma terapisti ve aile irtibatı işbirliği halinde olmalıdır.
AİLE MERKEZLİ İŞBİRLİKÇİ MODEL UYGULAMA REHBERİ
Kendi rolünüzü ve müdahale için yaklaşımınızı anlatın.
1. Aile için gerçekçi seçenekler sağlayın ve onları karar vermeleri için cesaretlendirin.
2. İstenilen bilgi ve hizmetleri çabucak sağlayın.
3. İnanç sağlayın.
4. Kültürel, etnik pahalar, gelenekler ve inançları göz önünde bulundurun.
5. Sistem ve süreçlerin maksatlarını açıklayın.
6. Usul ve süreçlerin mantıklı açıklamalarını yapın.
7. Ailenin hem değerlendirmede hem de uygulamada rol almasını sağlayın
8. Aileye uygun yer ve vakitlerde aileyle buluşun.
9. Profosyonel korkulardan evvel ailenin korkusuna dikkat edin.
Ailenin her tartışma ve kara verme toplantılarına iştirakini sağlayın. Aile tarafından kolay kolay anlaşılabilicek bir lisan kullanın.
Aile üyeleriyle içten, bütünüyle, dürüstçe ve tarafsız formda konuşun.
Uygulamayı ailenin rutinine uyacak formda yapılandırın.
Uygulama planlamasında esnek olun.
DİL VE KONUŞMA TERAPİSİ-KÜLTÜR
Her aile ferdi olmasına karşın; yapı, bağlar, fonksiyon ve aile rutinlerini etkilediğinden kültür en değerli etkileyicilerinden biridir.
Aile yapısı tüm bireyler ve bağların özelliklerini içerir ama daha da değerlisi aile yapısıyla ilgili kültürel kıymetleri ve inançları içerir. Örneğin asya-amerikalı ailelerde lisan yetersizliği olan çocuklarla ilgili uygulama kararları verirken aile ortasındaki aralıklı bağlantı göz önünde bulundurulmalıdır.
Aile bağlantıları, aile üyeleri bağları ve onların aile içindeki rollerini içerir. Bu rollerin ehemmiyeti kültüre nazaran değişiklik göstermektedir. Örneğin bekar bir yetişkinin çocuğu için uygulama aile yerine nazaran yapılandırılmalıdır.
Aile fonksiyonları ise aile üyelerinin yerine getirmeleri beklenen sorumlulukları içerir. Bu da tekrar başka bileşenler üzere kültürler ortası farklılıklar gösterir. Birtakım kültürlerde lisan ve konuşma terapistinin hedeflediği bağımsızlığın arttırılması gayesinin tersine çocuk için çok müdafaacı olabilirler.
Aile rutinleri gelişimsel olarak ortaya çıkan değişiklikleri tabir eder. Çekirdek aileler çocukları büyüdüğünde ya da ileri yaşlarda çocuklarını ayırırken, geniş ailelerde bu türlü bir olgu yoktur.
Kültürel kimlik sabit değildir. Tıpkı kültüre sahip aileler farklılık gösterirler. Lisan ve konuşma terapisti tarafından bu kültürel eğilimlerin belirlenmesi, uygun ve aktif uygulama planlama olasılını arttıracaktır.
KÜLTÜREL AÇIDAN FARKLI AİLELERLE ETKİLEŞİME GEÇME KILAVUZU
Kültürel öğelerle ilgili sanılarda bulunmayın.
Kültürel kurallar hem aile/çocuk hem de lisan ve konuşma terapistini yönetir. klinik odası üzere uyarana verilen cevabın farkında olunmalıdır, kültürler ortası farklılıklar gösterir.
Terapiye alınan çocuk ve ailesinin kültür özelliklerini öğrenin.
Gerekirse ailenin kültürel tercümanlardan yardım alın.
Ailenin kültüründen sözcükler, sözceler ve selamlamalar öğrenin.
Sakin olun be etkileşim için vakit verin. Aile o lisanı yeterli anlayamıyorsa, mümkün olduğunca az ölçüde yazılı yönergeler kullanın. Sorular için vakit ayırın.
Ailenin fonksiyonel yaklaşımlarda olduğu üzere aile-profesyonel işbirliğine hazır olamayabileceklerini aklınızda tutun.
Ailenin ve profesyonelin maksat ve maksatlarının birbirine uymasını sağlayın
Mümkün olduğu vakit kültürel topluluğu kapsayın.
Dil ve konuşma terapisti farklı beklentilerin ve farklı etnik kümelerin, ırkların algısal farklılıklarının farkında olmalıdır. Ebeveynin rolü, çocuk için umulanlar, yetersizliğe yaklaşım, tıbbi durum, güzelleşme ve profesyonel yaklaşım terapiden evvel baştan sonra anlaşılmalıdır. Asyalı, İspanyol, amerikan ve Afrika kültürleri ortasında çocuk ve profesyonel uygulamalar epeyi farklı üzere görünür. Başarılı aile- lisan konuşma terapisti işbirliği karşılıklı hürmet, inanç ve dürüst irtibatla karakterizedir. Bu özellikler lakin DKT nin bağlantıya girdiği ailelerin kültürel geçmişine hassas olmasıyla sağlanır. En âlâ tedavi modeli ailenin kültürel alt yapısına nazaran uyarlanmış terapi modelidir.
EĞİTİM İPUÇLARI
Muhakkak linguistik ve linguistik olmayan bağlamlar temel linguistik kesimler içerir ya da sağlar.
Genelleme muvaffakiyetindeki eksiklik çocuklara belli sorulara belli karşılıklar, dikkatli söyletilen, yönergeler ve soruların öğretildiği karşılık programlarından (response programs) kaynaklanır. Çocuğun her günkü dünyası bu dikkatten mahrumdur. Gündelik bağlamlar çalışılan irtibat davranışları öğrenmeye uygun olmayan ilgisiz uyaranları içerir. Birebir vakitte öğretmenler ve ebeveynler ipuçları ya da yönlendirmeler üzere öğrenmeyi engelleyici çeşitli davranışlar gösterirler. Ebeveyne ve öğretmene istenilen davranışın öğrenilmesi için çevresel değişiklikler ve dikkatlerine odaklanılması çalıştırılmalıdır. Gündelik bağlantıdaki uygun ve yaygın uyaranlar gerçek bir formda sunulabilir ama bu uyaranlar terapinin içinde olursa çocuğun yeni lisan amaçlarını öğrenmesi sağlanır. Genellemenin sağlanması için maksatlar farklı davranışlar, kolaylaştırıcılar ve etraflarda çalışılabilinir. Örneğin çocuğun oyuncakları, gündelik eşyaları, günlük rutinleri çalışmalarda kullanılır.
Çalışılan bağlamda giderek artan bir sıklıkta kullanılacak olan ve bağlantı etrafına uygun olmayan uyaranları içeren çalışma yarım yamalak çalışma olarak isimlendirilir. Yeni öğrenilen davranış için gayeler tek bir uyaran için farklı karşılıklar ya da tek bir karşılık için farklı uyaranlar için tabir edilmelidir. Bu maksatlar eş vakitli davranışlar, reaksiyon çeşitliliği, linguistik ve linguistik olamayan ipucu çeşitliliği kullanılarak elde edilir.
Tepki çeşitliliği çocuğa tıpkı irtibat amacına ulaşmak için farklı karşılıkların kullanılabileceğini öğretir. Örneğin ‘su istiyorum’, ‘su lütfen’, ‘su alabilir miyim’, ‘sen de benim kadar susadın mı?’ tümcelerinde ortak gaye su içmektir.
Sözel olan ve olmayan ipuçları çocuğun belli bir uyarana bağlı kalmaması için çeşitlendirilebilir. Klâsik yaklaşım konuşma sırasında oluşmayan yapay ve dar ipuçlarına dayandırılmıştır. Klâsik yaklaşımda kullanılan ‘bana her şeyi anlat ’ üzere ikazlar, pragmatik olmayan yalancı karşılıklı konuşma lara (pseudoconversational) yol açmaktadır.
İşlevsel karşılıklı konuşma yaklaşımı DKT nin aşikâr ipuçlarının tesirini değerlendirmesi ve lisanı edinmesine yardımcı olacak linguistik olan ve olmayan ipuçları imkanlarını araştırır.
Terapiyi klâsik ipuçlarına dayandıran terapistler lisan maksatlarının oluşabileceği güçlü ipuçlarını içeren yaratıcı bağlamların farkında değildir.
UYGUNLUK
Lisan kolaylaştırıcısı çocukta karşılıklı konuşma sırasında ya da çocuk lisanı öğrendiğinde şayet gerekirse lisanı değiştirmeye başlayabilir. Çocuğun sözcesi kolaylaştırıcının karşılığına bir uyarandır. Cevaplar ya da olasılıklar çocuğun sözcesi için bağlam oluşturmaya yardımcı olurlar. Çocuk lisanı birçok farklı ve kişisel irtibat bağlamında öğrenir. Bununla birlikte çocuk-ebeveyn bağlantının farklı özellikleri çocuğun lisan edinim suratını tesirler. Ebeveyn-çocuk konuşmasının oranı lisan gelişimiyle yanlışsız orantılıdır. Lisan yetersizliği olan çocukların anneleri çocuklarıyla daha az ve olağan gelişim gösteren çocukların annelerinden daha anlaşılabilirliği güç bir biçime bağlantıya girerler.
Doğal olarak gelişecek sonuçlar çalışmaya başlamadan evvel belirlenmelidir. Mümkün olduğunca bu sonuçlar cevapla direkt olarak bağlı olmalıdır. Örneğin çocuk maymun görmüş ve bunu anlatıyorsa ‘çok iyi’ ve ‘güzel konuşma’ (good talking) üzere pekiştireçlerden kaçınılmalıdır. Çocuğun bildirisi maymunları gördüm iken hoş konuşma üzere bir sonuçla ilgisi yoktur ve çocuğun bağlantısı bedelini yitirmektedir. Bunun tersine irtibat davranışı karşılıklı konuşma karşılıklarıyla devam ettirilebilir (oo! Maymunlar çok eğlenceli olmalı. Neler yapıyorlardı?). çocuğun iştiraki için terapistin kolay iştirakleri kafidir.
Karşılıklı konuşma sırasında oluşacak fırsatlar semantik ve pragmatik olarak rastlantısal olmalı ve çocuğun sözce bilgisine sunulmalıdır. Semantik fırsatlar, çocuğun bir evvelki sözcesinin başlığı ya da içeriğine olan yetişkin ya da lisan kolaylaştırıcısının ilgisi çocuğun lisan gelişiminin üstünde olumlu tesirler yaratır. Başlık ve ortak sözcük paylaşımı lisan işlemlemesi için çocuktaki hafıza yükünü azaltır ve o anki kullandığı lisan üretimini kolaylaştırır. Kolaylaştırıcının sözcesi çocuğun kendini kıymetlendirme ve üretimi için destek ve iskele oluşturur. Bunun bilakis sık başlık değişimleri ve yetişkin tarafından çocuğun ilgisine tekrar odaklanma çocuğun lisan edinimini geciktirir.
Semantik açıdan fırsat (contingency) yaratılmış, pragmatik açıdan fırsat yaratılmamış bir örnek:
Ç dondurma istiyorum.
Y Ali dondurma istiyor.
Kolaylaştırıcının cevabı konuşmanın genel çerçevesiyle ilgili ve konuşmaya istikamet verici stilde olmalıdır. Örneğin:
Ç dondurma istiyorum
Y dondurmanın içinde ne olsun?/neyli dondurma istersin?/ yemekten evvel dondurma yememelisin
Yukarıdaki örnekten de anlaşılacağı üzere ‘iyi konuşma’, ‘çok iyi’ üzere cevaplar pragmatik fırsatları mahzurlar ve karşılıklı konuşmanın devamına yardımcı olmaz. Çocuğun lisanı çocuğun emeline ve niyetine ulaştığında daha doğal yollardan pekiştirilir.
Ebeveyn davranışlarının çocuğun etkileşime katılma oranını arttırmayı hedefleyen çocuk merkezli etkileşim metodu, çocuğun lisan marifetlerini arttırır. Çocuğun seçtiği başlıkla ilgili konuşmalar ve lisan kolaylaştırıcıları çocuğun iştirakini ve ilgisini arttırabilir. Bu iştirakçi çocuk merkezci formül lisan yetersizliği olan çocuklar için uygunlaştırıcı bir metot olabilir.
Dil yetersizliği olan çocukların ebeveynleri, lisan düzeyi yanı olan ya da birebir yaş çocuklarının ebeveynleriyle kıyaslandığında daha az olumlu ve çocuklarının sözcelerini daha az kabullenirler.
Çocukların yetişkin konuşmasına daha az sıklıkta maruz kalması yetişkinle az etkileşime girmesine neden olur. Bu çocuğa daha az pekiştire sağlar bundan ötürü daha az irtibata girer ve gelişim daha geç başlar.
Klinik ortamda kolaylaştırıcılar çocuğun sözcelerini çocuğun dünyayı anlayışı halinde kabul etmelidirler.
ORTAM
Çalışmaların yeri hem terapilerin yapıldığı fizikî yerler hem de çocuk ve kolaylaştırıcının oluşturduğu konuşma bağlamını içerir. Bir çok açıdan konuşma bağlamı ortam, klinik, sınıfı aştığından onlara bağlı olmadığından genelleme için çok daha değerlidir. Bu doğal irtibat dizilerinin esnekliği sayesinde terapinin nasıl yapıldığı nerde yapıldığından daha fazla değer taşımaktadır.
FİZİKSEL ORTAM
Terapiler mümkünse çocuğun yeni öğrendiği bil hünerini kullanmak isteyeceği yerde olmalıdır. Bağlantı birçok iştirakçilerin irtibatını etkileyecek tanıdık durumlarda gerçekleşir. Örneğin öykü anlatma, karşılıklı konuşma ve sınıf iştiraki kullanılan lisanı etkileyecek farklı iştirak kurallarına sahiptirler. Bundan ötürü çocuğun gündelik yaşantısında gerçekleşen bu çeşit telaffuzları içeren lisan uygulamaları yer almalıdır. Gündelik etraf uygulama ve genellemenin kolaylaştırılması için doğal ve tanıdık bir uyaran sağlar. Travmatik beyin hasarlı çocuklar üzere uzun periyodik pragmatik yetersizlikleri olan çocuklar bilhassa çevresel düzenlemeye dayalı uygulamalar gereklidir.
Ebeveynler ve öğretmenler lisan kolaylaştırıcısı olarak üstlendikleri bu yeni vazifelerini çalışmaları gerekir. Ebeveynler okula ya da kliniğe çalışmak için gelmelidirler. Şayet bu mümkün değilse akşam küme çalışmaları ya da kitapçıklar kullanılmalıdır. Aileler çocuklarından beklentilerini değiştirseler bile , bu lisan çalışmalarının genellenmesine yardımcı olacaktır.
KARŞILIKLI KONUŞMA BAĞLAMI
Davranışlar değişken bağlamlarda manalı olabilmeleri için değerlendirilmeli ve çalışılmalıdır. Lisan ve bağlantı evvelki ve sonradan gelişen (lingustik/lingusitik olmayan) bağlamlardan ve o bağlamla ilgili iştirakçiden beklenenler tarafından çok derecede etkilenir. Bir restoranda yemek sipariş etmekle arkadaşla telefonda konuşmanın farklı beklentiler gösterir.
Bağlam dışı çalışılan tümceler çocuğun öğrenmesi için çok zordur. DKT durağan bir formu değil, üretken ve çok taraflı bir yapıda çalışmalıdır. Bağlamsal beklentiler her bağlamda uygulamaya başlamadan evvel değerlendirilmelidir.
Karşılıklı konuşma bağlamı lisanın emeline ve fonksiyonuna yönelik dinamik bir bağlam sağlarlar. Her ne kadar bu bağlamda olaylar doğal bir sıralanış içinde olsa da DKT ya da ebeveyn bu öğrenme ortamını unutmamalıdır. Gerekirse öbür irtibat stratejilerinden faydalanılabilir.